Halldór Laxness ber höfuð og herðar yfir aðra íslenska rithöfunda á 20. öld. Hann var afkastamikill á löngum ferli, skrifað þrettán stórar skáldsögur, fimm leikrit og leikgerð að einni skáldsögunni, fyrir utan smásagnasöfn, greinasöfn og endurminningarbækur. Síðasta minningasagan kom út meira en sextíu árum eftir að fyrsta skáldsaga hans kom út. En magnið segir fráleitt allt. Halldór hlaut margvíslegar viðurkenningar erlendis og ber þar að sjálfsögðu hæst Nóbelsverðlaunin í bókmenntum árið 1955 en margir kalla þau æðstu viðurkenningu sem rithöfundi getur hlotnast á alþjóðlegum vettvangi. Bækur hans hafa verið þýddar á 43 tungumál og komið út í meira en 500 útgáfum. Þær hafa selst í miklum upplögum um allan heim, t.d. í hundruðum þúsunda eintaka í Bandaríkjunum. Ferill hans er einstakur, fjölbreytni verka hans á sér fáar hliðstæður og má segja að með hverri bók hafi hann komið að lesendum sínum úr óvæntri átt.
Loksins, loksins
Halldór Guðjónsson fæddist 23. apríl árið 1902 í Reykjavík. Hann kenndi sig síðar við æskuheimili sitt í Mosfellssveit og nefndi sig Halldór Laxness og þegar hann tók kaþólska trú bættist dýrlingsnafnið Kiljan við. Halldór gerði uppreisn gegn hinu hefðbundna formi skáldsögunnar ‑ raunsæisepíkinni – en sættist síðan við það, án þess að verða rígbundinn hefðinni. Segja má að hann gerist nýsköpunarmaður innan raunsæishefðar. Þannig þróar hann raunsæisskáldsöguna áfram án þess að raska jafnvægi hennar.
Fyrstu skáldsögur Halldórs, Barn náttúrunnar (1919) og Undir Helgahnúk (1924) eru sveitasögur í gömlum stíl og mætti nefna þær æskuverk. Þá tekur við framúrstefnuskeið og Vefarinn mikli frá Kasmír verður til (1927). Í Vefaranum tekst Halldór á við samtíma sinn, bókin sýnir sundraða heimsmynd. Halldór reynir ekki að samræma raddirnar sem birtast í sögunni, í henni er engin ritstýring í þágu ákveðins boðskapar. Sagan birtir margar lífsskoðanir og eru allar jafn réttháar. Þannig er sagan fjölradda verk. Hún vakti misjöfn viðbrögð á Íslandi en frægust eru ummæli Kristjáns Albertssonar sem sagði: „Loksins, loksins tilkomumikið skáldverk, sem rís einsog hamraborg upp úr flatneskju íslenskrar ljóða‑ og sagnagerðar síðustu ára! Ísland hefur eignast nýtt stórskáld – það er blátt áfram skylda vor að viðurkenna það með fögnuði.“
Að vera skáld í heiminum
Eftir Vefarann skrifar Halldór sögur úr samtímanum sem kalla má félagslegar sögur. 1931-32 kom Salka Valka út en þar er rakin saga Sölku Völku sem kemur með móður sinni til Óseyrar við Axlarfjörð og sagt frá kynnum hennar af Arnaldi, hugsjónamanninum unga sem ætlar að bylta heiminum. Tveimur árum síðar kom Sjálfstætt fólk í tveimur hlutum, hið mikla skáldverk um Bjart í Sumarhúsum, manninn sem sáði í akur óvinar síns allt sitt líf, dag og nótt. Á árunum 1937-40 sendi Halldór Heimsljós frá sér, söguna um Ólaf Kárason Ljósvíking sem er einna smæstur meðbræðra sinna, fyrirlitinn skáldsnillingur, krossberi sem þjáist fyrir aðra. Hann þráir fegurðina og getur aldrei tekið fullan þátt í mannlífinu en hann segir á einum stað: „Það er nú einu sinni svo, að það er miklu erfiðara að vera skáld og yrkja um heiminn en vera maður og lifa í heiminum.“ Árið 1948 kom Atómstöðin út en hún var innlegg í eldheitar deilur þjóðarinnar um afstöðuna til veru erlends herliðs í landinu. Í þessum félagslegu sögum úr samtímanum deilir Halldór m.a. mjög á þjóðskipulagið, ranglega skiptingu auðs, sölu landsins, enda var hann þá orðinn sannfærður sósíalisti.
Leit að paradís á jörð
Um þetta leyti sneri skáldið sér smám saman að því að semja sögulegar skáldsögur sem byggðar eru á rituðum heimildum. Íslandsklukkan kom út á árunum 1943-46 en hún gerist á einhverju mesta niðurlægingarskeiði þjóðarinnar, 17. öld. Þar segir frá leit Jóns Hreggviðssonar bónda á Rein að réttlæti eftir að hafa stolið snæri. Baráttusaga hans fléttast inn í örlagaþrungna ástarsögu Snæfríðar Íslandssólar og Arnasar Arnæusar. Þau eru elskendur en um leið andstæðingar í baráttu um heiður og völd.
Árið 1952 sendi Halldór Gerplu frá sér. Þar réðst hann í það stórvirki að skrifa „Íslendingasögu“. Sagan er framan af háðsádeila sem stefnt er gegn hetju- og ofbeldisdýrkun Þorgeirs Hávarssonar og Þormóðs Kolbrúnarskálds en þegar háðinu sleppir tekur harmleikurinn við. Átta árum síðar kom önnur söguleg skáldsaga frá Halldóri, Paradísarheimt, sem segir frá Steinari bóna í Steinahlíðum sem fer yfir hálfan hnöttinn í leit að paradís á jörð. Hann snýr að lokum aftur til heimahaganna, margs fróðari um hugsjónir og tál heimsins.
Í þessum sögum má segja að skáldið ræði við samtíð sína með sögum úr fortíðinni en jafnframt greindu menn nýjan tón í þeim. Áður hafði hann boðað sósíalisma af miklum ákafa, hyllt leiðtoga Sovétríkjanna en nú var eins og hann væri búinn að fá sig fullsaddan af kenningum og mjög farinn að efast um sæluríkið. Sama tón má greina í Brekkukotsannál sem hann sendi frá sér 1956, ári eftir að hann fékk Nóbelsverðlaunin í bókmenntum. Álfgrímur Hansson segir þar sögu sína, ömmu sinnar og afa og stórsöngvarans Garðars Hólm. Hann langar að læra að syngja og finna hinn hreina tón. Fyrirmynd hans er Garðar Hólm sem hefur höndlað frægðina, að sagt er, en ekki er eins víst að hann hafi fundið tóninn hreina. Í Brekkukotsannál má segja að Halldór fjalli um og upphefji heim einfaldleikans.
Boðflenna í skáldsögum
Eftir Paradísarheimt liðu átta ár þar til Halldór Laxness sendi frá sér nýja skáldsögu. Hann sneri sér að leikritun, að eigin sögn vegna uppáþrengjandi boðflennu í sögum hans sem hann kallar Plús Ex. „Hver er þessi Plús Ex?“, spyr hann í greinasafninu Upphaf mannúðarstefnu og svarar: „Það er sú boðflenna með aungu nafni og óglöggu vegabréfi sem ævinlega er viðstödd líkt og gluggagægir hvar sem gripið er ofaní skáldsögu. Þessi herra er aldrei svo smáþægur að setjast aftastur í persónuröðinni, heldur sættir sig ekki við annað en öndvegi nær miðju frásagnarinnar, jafnvel í sögu þar sem höfundur gerir sér þó alt far um að samsama ekki sjálfan sig sögumanninum.“
Leikritin Silfurtúnglið (1954), Strompleikurinn (1961), Prjónastofan Sólin (1962) og Dúfnaveislan (1966) eiga margt sameiginlegt. Áður hafði Halldór skrifað leikritið Straumrof (1934) og samið leikgerð að Íslandsklukkunni (1950) en þau eru af öðrum toga. Í þessum síðari leikritum sínum fjórum etur Halldór saman fulltrúum tveggja heima. Þetta eru hinn ómengaði og upprunalegi heimur nægjusemi, hversdagsleika og lítillætis annars vegar og hins vegar heimur siðgæðisblindu, sölumennsku og efnalegra allsnægta. Og fer ekki á milli mála að sá fyrri á samúð og sál höfundar.
Kveður við nýjan tón
Árið 1968 kvað enn við nýjan tón hjá Halldór Laxness í Kristnihaldi undir Jökli. Þar er hinni svokölluðu endurspeglun veruleikans að nokkru leyti varpað fyrir róða og því leyft að njóta sín sem ekki verður skýrt með röklegum hætti. Á árunum á undan höfðu íslenskir rithöfundar tekið til við að sprengja hið hefðbunda skáldsagnaform. Nú lét Nóbelsskáldið ekki sitt eftir liggja og tók að nokkru leyti upp þráðinn frá því þar sem honum sleppti í Vefaranum mikla frá Kasmír áratugum fyrr. Í sögunni segir frá umboðsmanni biskups sem reynir að fá botn í störf séra Jóns prímusar og kristnihald undir Jökli. Gagnrýnendur tóku bókinni fagnandi og veittu skáldinu Silfurlampann, bókmenntaverðlaun dagblaðanna, fyrir. Ári síðar, 1969, sendi Halldór frá sér skáldsöguna Innansveitarkroniku. Þetta er frásögn af kirkjustríði í Mosfellssveit og styður þá hugmynd að lífið sjálft geti verið frásagnarverðara, skáldlegra og skemmtilegra en nokkur tilbúningur. Hún er skrifuð í stíl íslenskra fróðleiksmanna á fyrri höldum en þó leynir handbragð skáldsins sér ekki.
Farið um víðan völl
Árið 1972 kom ný skáldsaga frá Halldóri Laxness, Guðsgjafaþula þar sem hann kemur aftur að gömlu yrkisefni, síldarspekúlanti, eins og hann hafði fjallað um í Sölku Völku á fjórða áratugnum. Nú voru efnistökin önnur, hann horfir ekki á Íslands-Bersa í Guðsgjafaþulu sömu augum og Bogesen kaupmann í Sölku, hin pólitísku viðmið eru horfin.
Eftir þetta tók skáldið að rita minningasögur sem komu út á árunum 1975-1980 en þær nefnast Í túninu heima (1975), Sjömeistarasagan (1978), Úngur eg var (1976), og Grikklandsárið (1980).
Ljóðagerð Halldórs hefur ævinlega staðið í skugga af skáldsögum hans. Engu að síður er hún merkur þáttur í höfundarverki hans, t.d. er „Únglíngurinn í skóginum“ frá þriðja áratugnum byltingarkennt kvæði þar sem er að finna fyrstu merki um súrrealisma í íslenskum skáldskap.
Halldór Laxness fer um víðan völl í skáldskap sínum. Sagt hefur verið að hann sveiflist frá kaþólsku til sósíalískrar róttækni, frá Lenín til Laotse, frá breiðum epískum skáldsögum til absúrd leikrita, frá súrrealískum ljóðum til viðkvæmra „essay-rómana“ um bernskuna. Hann var lengi mjög umdeildur höfundur, ekki síst vegna pólitískra skoðana hans. Menn fylgdu honum eða ekki, létu sig hann varða, engum stóð á sama um hann. Eftir að hann hlaut Nóbelsverðlaunin 1955 má þó segja að hann hafi verið tekinn í sátt.