Árið 1927 varð Halldór Laxness hríðtepptur í koti austur í Jökuldalsheiði sem liggur í um 500 metra hæð yfir sjávarmáli vestur af Jökuldal. Hann hafði lagt af stað úr byggðum árla morguns og ætlað alla leið í Möðrudal en ferðin sóttist seint þar eð birtu naut ekki af tungli að kvöldinu og skíðafæri í lakara lagi. Þessi næturstaður var langt frá mannabyggðum; að undanskildum nokkrum öðrum kotum, sem stóðu á víð og dreif um heiðina, var dagleið til byggða og þrjár dagleiðir í kaupstað, jafnvel að sumarlagi.
Halldór lýsti þessari heimsókn síðar í grein er hlaut nafnið „Skammdegisnótt í Jökuldalsheiðinni“ þar sem segir;
Það var ekki sjónarmunur á kotinu og jöklinum; samferðamenn mínir hittu á það með því að að fylgja sérstökum miðum. Við geingum mörg þrep niðurí jökulinn til að komast inní bæardyrnar. Baðstofukytran var á loftinu, niðri var hey og fénaður. Hér bjó karl og kerlíng, sonur þeirra og móðir bónda, farlama gamalmenni. Bóndinn átti nokkrar kindur, en hafði slátrað einu kúnni til þess að hafa nóg handa kindunum. Hann sagði að það gerði minna til þótt fólkið væri mjólkurlaust og matarlítið, aðalatriðið væri að hafa nóg handa kindunum.
Fólkið í heiðinni dró fram allt það besta handa ferðalöngunum: þeir fengu soðið beljukjöt um kvöldið og soðið beljukjöt morguninn eftir, kaffi og grjótharðar kleinur.
Þessi skammdegisnótt í Jökuldalsheiðinni átti síðar eftir að bergmála í Sjálfstæðu fólki (1935-35); sögunni um Bjart í Sumarhúsum sem býr í heiðinni með fjölskyldu sinni en þó öðru fremur með sauðfé og hundtík og reyndar kú líka um tíma. Ég ætla að fjalla stuttlega um þessa sögu Halldórs, einkum það sem kalla mætti sköpunarsögu verksins og vitna bæði til orða sem skáldið lét frá sér fara á prenti um bókina, bréf og glugga í minniskompur hans frá því að hann vann að ritun hennar.
Heimsóknin í kotið í Jökuldalsheiðinni var ekki kveikja sögunnar. Hún hafði brotist lengur um í huga skáldsins. Fyrsta tilraun Halldórs til að gera hinum íslenska kotbónda skil, smásagan „Thordur i Kalfakot“, birtist á síðum danska blaðsins Berlingske Tidende árið 1920 og var sagan skrifuð á dönsku. Halldór dvaldi um það leyti í borginni við Sundin, hafði sent frá sér sína fyrstu skáldsögu, Barn náttúrunnar (1919) og hugðist nú hasla sér völl sem rithöfundur á danska tungu. Í jólabréfi til móður sinnar frá árinu 1919 sagði hann meðal annars: „ég hef heitið því, að koma ekki heim fyr, en ég sé búinn að „slá í gegn“ á dönskunni“. Sagan kom síðar út á íslensku undir heitinu „Kálfkotúngaþáttur“. Þó að þessi tvö verk séu mjög ólík má greina sameiginlega þætti með Sjálfstæðu fólki og smásögunni, bæði verkin greina frá lífi í örreytiskoti þar sem fátækt og bjargarleysi ríkja og í báðum sögunum er komið að lifandi afkvæmi hjá látnu foreldri.
Verkið sótti áfram á Halldór Laxness og hann glímdi stundum „frammá nætur við þennan bóndadjöful sem ég hafði sært uppúr jörðinni í Danmörku“, eins og segir í minningasögunni Grikklandsárinu (1980) en náði ekki utan um efnið. Verkið átti að heita Salt jarðar. Drögin urðu öll eftir hjá móður hans þegar skáldið hélt til meginlands Evrópu síðsumars 1921. Nú tóku við mikil mótunarár hjá Halldóri. Hann gerðist kaþólskur, dvaldi um hríð í klaustri þar sem hann skrifaði skáldsöguna Undir Helgahnúk (1924), var á Ítalíu um tíma þar sem hann setti saman Vefarann mikla frá Kasmír (1927) en með þeirri skáldsögu segist hann hafa skrifað sig frá kaþólskunni, lokað klausturportunum að baki sér.
Eftir þetta hélt Halldór til Los Angeles þar sem hann reyndi fyrir sér í kvikmyndaiðnaðinum. Þar kynntist Halldór sósíalismanum sem hann hreifst mjög af. Og í lok vistarinnar vestra, átta árum eftir að hann skildi kotunginn eftir hjá móður sinni, í kæfandi sumarhita í Kaliforníu, skaut „bóndadjöfullinn“ upp kollinum á ný og Halldór fór enn að glíma við hann. Nú hét sagan Heiðin.
Enn eina atrennu gerði hann að efninu í Berlín 1932, eftir að hafa sent Sölku Völku frá sér (1931-1932), og er Halldór kom frá Rússlandi sama ár small sagan saman og hann skrifaði hana á tveimur árum.
Halldór Laxness var ævinlega með minniskompur á sér og hripaði niður í þær athugasemdir, hugdettur og annað sem skipti máli fyrir þau verk sem hann vann að hverju sinni eða gátu nýst honum síðar. Í „nótissubókunum“ frá því að hann glímdi við kotbóndann má sjá margt forvitnilegt. Hann vísar í uppkastið frá Berlín hér og hvar en einnig lítillega í drögin frá Los Angeles. Í kompunum segir t.d.: „Í þessu mjög svo samþjappaða verki á að túlkast saga íslensku þjóðarinnar in nuce [í hnotskurn]“. Á einum stað hripar skáldið hjá sér eins og til áminningar: „Hið óheyrilega child labor [barnaþrælkun] á íslenskum kotbæum“. Við sjáum í minnisbókunum að nafnið á aðalsöguhetjunni, Bjarti, kom ekki strax. Um tíma er talað um Páljón Sigursteinsson og „veraldarstríð“ hans, á öðrum stað heitir hann Þorleifur Jónatansson og í lokin kemur Guðbjartur Jónsson – Bjartur í Sumarhúsum. Í kompunum eru drög að köflum en einnig áminning til höfundarins á borð við: „Þarf að ljá öllu fólkinu persónulegar (sympatískar) línur, einkanl. konunum og dótturinni.“ Og á öðrum stað: „Laga samtölin à la Hemingway“. Einnig: „Gleyma aldrei eitt augnablik tilfinníngum samlíðunarinnar – með öllu sem er.“ Meðan Bjartur heitir ennþá Þorleifur segir á einum stað: „Gæta þess ennfr. að láta Leifa aldrei tapa sinni konúnglegu reisn alt í gegn um söguna, – þann eiginleik að vera hafinn yfir umhverfið.“ Þá skrifar hann hjá sér: „Segja söguna í dillettantískum epísódum, eins og höfundurinn ráði ekki við frásögnina – en teingja allar epísódurnar undir niðri, svo þær gefi fullkomna listræna heild.“ Litlu síðar stendur: „Sleppa öllu því hreinelegiska í stílnum, en gera alt að frásögn með elegiskum lit hér og hvar. Boðorð: þáttur, saga, ekki róman eða kúnstform.“
Framarlega í minniskompunum víkur Halldór að stríðinu í Sumarhúsum um kúna sem þeir Þórður Högnason og Guðni Franzson túlka eftirminnilega í sýningunni: „Karlinn í heiðinni berst snemma móti því að hafa kú, en er þraungvað til þess af bygðafólkinu. Konan hættir fljótt að mjólka börnum, en karlinn vill gefa þeim saltað tros í dúsuna sína. Konan elskar kúna mest af öllu.“ Bjartur segir síðan í hinni endanlegu gerð sögunnar: „Ég fékk soðníngu og bræðíng í dúsuna mína á fyrsta ári og þroskaðist vel.“ (46) Í þessari baráttu stóðu allir með þessari skepnu sem færði heimilisfólkinu mjólk – nema húsbóndinn á heimilinu og auðvitað tíkin sem ævinlega fylgdi honum að málum. Á meðan Bjartur heitir einnþá Þorleifur segir í þessu samhengi í minniskompunum: „Þegar allir aðrir sneru baki við Leifa í Heiðinni, þá tignaði tíkin hans hann. Koma þessum andstæðum að.“
Halldór veltir líka ýmsu fyrir sér í nótissubókunum. Á einum stað skrifar hann: „Próblem: á bærinn að standa uppi á heiðinni, eða í krika inn með fjallinu? Ef bærinn stendur í krikanum liggur þar fram hjá honum vegur upp á heiðina, varðaður hestvegur í fyrstu, síðar bílvegur.“
Þannig minnir skáldið sig á það í minniskompum sínum hvernig verkið skuli líta út, hvaða dráttum eigi að mála persónurnar og hvernig stíllinn skuli vera, auk þess að velta fyrir sér álitamálum.
Þarna er einnig að finna ýmislegt sem ekki rataði inn í hina endanlegu gerð, að minnsta kosti ekki í sama formi. Á einum stað nóterar skáldið hjá sér: „Þorleifur Jónatansson drap sín börn á heiðarlegan hátt,“ sem ekki er að finna í sögunni og á öðrum stendur: „Bjartur við Ástu Sóllilju: Hjá mér hefur altaf verið til nóg að bíta og brenna. Og ég hef altaf staðið í skilum, bæði við guð og menn. En ég hef orðið fyrir því óláni að eiga hjartveikar konur; sem er einsog hver annar guðs vilji.“ Síðari klausan er í sögunni en í öðru samhengi, lítillega breytt og í tvennu lagi. Fyrri hluti málsgreinarinnar kemur inn í samtal Bjarts við oddvitann sem ýjar að því að það sé laus vinnumannsstaða hjá sér til að losa kotunginn undan jarðakaupunum en þá segir Bjartur stoltur og sjálfstæður að hann hafi staðið „í skilum við guð og menn“. Síðari hlutann er að finna í samtali Bjarts við hreppstjórann á Útirauðsmýri þegar sá síðarnefndi reynir að koma kú inn á fólkið í Sumarhúsum en af því tilefni segir bóndi: „ég hef orðið fyrir því óláni að eiga hjartveikar konur, sem er einsog hver annar guðs vilji og ílt innræti forsjónarinnar.“
Í Sjálfstæðu fólki segir frá stríði Bjarts við það að halda sjálfstæði sínu, hann er loksins orðinn sjálfs sín herra eftir áralanga vinnumennsku og telur sig ekki þurfa að sækja neitt til ókunnugra. Fyrir þessa hugsjón færir hann óbætanlegar fórnir. Öllum hlutum sögunnar lýkur t.d. með því að Bjartur missir eitthvað og má segja að „veraldarstríð“ hans kristallist í eftirfarandi tilvitnun: „Það er til í útlendum bókum ein heilög saga af manni sem varð fullkominn af því að sá í akur óvinar síns eina nótt. Sagan af Bjarti í Sumarhúsum er saga mannsins, sem sáði í akur óvinar síns alt sitt líf, dag og nótt. Slík er saga sjálfstæðasta mannsins í landinu.“
Í minniskompunum hnykkir Halldór á þessu með eftirfarandi orðum: „Framtak einstaklíngsins í þúsund tilfellum á Íslandi: Bjartur í Sumarhúsum. Hreppstjórinn á Útirauðsmýri táknar framtak einstaklíngsins í einu tilfelli af þúsund.“ Þannig gerir Halldór Bjart að eins konar tákni fyrir baráttu íslenskrar alþýðu fyrir því að fá að ráða sér sjálf – baráttu sem er dæmd til að mistakast. Eða eins og segir í minniskompu skáldsins: „Guðbjartur Jónsson í Sumarhúsum, sjálfstæðismaður og frelsishetja, fulltrúi íslensks þjóðernis.“
Í uppkasti að bréfi til ensks útgefanda síns, sem dagsett er 22. október 1937, segir Halldór honum að kynna Bjart fyrir breskum lesendum sem Don Kíkóta norðursins þar sem hann sé „ódauðleg hetja í nútímabúningi sem berst fyrir sjálfstæði sínu og einstaklingshyggju gegn hrikalegu ofurefli illra afla og góðra og gefur hvergi eftir hvorki fyrir himni né jörð.“ Skáldið bætir því við að hér sé um að ræða „skopleik og harmleik einstaklingshyggjunnar“, Bjartur sé fús að láta hvaðeina af hendi og fórna jafnvel lífinu fyrir málstað sinn. Halldór bendir útgefandanum á að kynna þennan íslenska þrákálf fyrir Englendingum með eftirfarandi hætti: „Þetta er gegnheill Norðurlandabúi, víkingur og skáld, harðstjóri, býður guðunum byrginn, brúnir hans hélaðar og andlitið sem jökulbrynja, en innst í hjarta sínu er hann hinn harmsögulegi elskhugi eins lítils blóms – eitthvað á þessa leið.“ Í sama bréfi nefnir Halldór að á íslenskri kápu verksins sé teikning af hetjunni að bera ástvinu sína lengra inn í einveru fjallanna og sé þar vísað í höggmynd Einars Jónssonar; Bjartur sé þegar öllu er á botninn hvolft útlagi.
Nálega þremur áratugum síðar rifjaði Halldór upp kynni sín af Bjarti í Sumarhúsum í Skáldatíma (1963) og sagði: „þarna var einsog í íslendíngasögunum verið að útmála hetjuskap manns án tillits til málstaðar hans. Og málstaður Bjarts var vondur frá hérumbil öllum sjónarmiðum nema hetjuskaparins.“
Þó að Bjartur í Sumarhúsum sé Íslendingur í húð og hár er sagan þó sammannleg eins og útbreiðsla hennar um heiminn. Þannig er saga hans í senn eins íslensk og hugsast getur en um leið alþjóðleg. Með henni tókst Halldóri Laxness að reisa hinum íslenska kotbónda óbrotgjarnan minnisvarða – hinum sjálfstæða manni sem í miðjum ósigri sínum stendur uppi sem sigurvegari; honum tókst að lokum að sigra sjálfan sig.
Erindi í Leikhúskjallaranum 19. apríl 1999