SÁ SEM EKKI LIFIR Í SKÁLDSKAP …

Í bókum Halldórs Laxness birtast ólíkar skoðanir og eru þær sjaldnast hans eigin heldur þjóna einungis tilgangi skáldverksins hverju sinni. Margar af þeim persónum er hann hefur skapað í verkum sínum hafa búið um sig í þjóðarvitundinni. Engu er líkara en þar sé á ferð fólk af holdi og blóði sem hafi verið til – sé til – og muni lifa góðu lífi um ókomin ár. Það er eins og þær hafi öðlast sjálfstætt líf, menn vitna í þær eins og nákominn ættingja, – ekki síst í tilsvör þeirra sem mörg hver eru meitluð og standa nánast eins og orðskviðir. Þá eru í verkum skáldsins íhuganir, lýsingar og stemmningar sem eru líkust spakmælum og geta staðið sjálfstæð. Oft eru þetta heimspekilegar vangaveltur sem eru eins og djúphugul niðurstaða mikilla þenkinga. Leikur Halldórs að orðum á ekki hvað minnstan þátt í því hversu fleygar sumar setningar hans hafa orðið. Hann hefur lagt sig eftir því að búa til ný orð og dusta rykið af gömlum sem fallið hafa í gleymsku enda segir skáldið í Vettvángi dagsins: „Ekkert orð er skrípi, ef það stendur á réttum stað.“

Lífið er saltfiskur

Upphaf Brekkukotsannáls er frægt en þar segir: „Vitur maður hefur sagt að næst því að missa móður sína sé fátt hollara úngum börnum en missa föður sinn.“ Mörgum hefur þótt þessi speki harkaleg og vilja heldur vitna til orða Jóns Prímusar í Kristnihaldi undir Jökli: „Sá sem ekki lifir í skáldskap lifir ekki af hér á jörðinni.“ Þá hafa margir fundið huggun í orðum Organistans í Atómstöðinni um dauðann en hann segir á einum stað: „Blóm eru ódauðleg … Þú klippir þau í haust og þau vaxa aftur í vor, – einhversstaðar.“ Jarðsambandið fáum við síðan í orðum Sölku Völku þegar hún segir: „ þegar öllu er á botninn hvolft þá er lífið þó umfram alt saltfiskur en ekki draumaríngl.“

Ástin eldisfyrirbæri

Halldór Laxness fjallaði í verkum sínum m.a. um ástina í sinni fjölbreytilegu mynd. Í skáldverkunum er að finna ólíkar skoðanir á þessu fyrirbæri mannlífsins, enda er hann gjarn á að tefla þar fram andstæðum viðhorfum. Í Sölku Völku er eftirfarandi tilvitnun: „Ekkert á jörðinni er eins yndislegt og sönn ást milli pilts og stúlku í góðu veðri um nótt á vori, þegar hestarnir eru sofnaðir í túnunum.“ En hins vegar hefur Steinn Elliði þetta að segja um ástina á einum stað í Vefaranum mikla frá Kasmír: „Svo bundin er ástin kynfærum mannsins að vanaður maður kennir hennar ekki; eldisfyrirbæri svo mjög, að maður sem fastar er hræríngum hennar óháður. Það er vísindalega staðreynt að karlmaður og kona sem elskuðust útaf lífinu hötuðust einsog djöflar eftirað hafa verið svelt hálfan mánuð í sama klefa.“

Orðhengilsháttur

Skáldið var óþreytandi við að segja skoðanir sínar á þjóð sinni og reyndi eftir megni að siða hana til. Í Alþýðubókinni sem út kom 1929 sagði hann: „Þegar þjóðin hefur lært að þvo sér hátt og lágt daglega, og hafa um hönd annan almennan þrifnað, er tími til kominn að hugleiða hvort hún eigi að hafa þvílíkan munað sem presta, en varla fyrr. Og til hvers er skáldskapur og fagrar listir meðan fólk hefur ekki smekk til að hirða sig? Er hægt að búast við því að menn með svart undir nöglum og nit í hári geti notið hinna smágervu og innilegu blæbrigða í æðri listum? Í bernsku var ég þeirrar trúar að trúarbrögð, skáldskapur og listir yrðu oss til blessunar, en nú finst mér brýnni þörf á rafmagnsljósum, baðáhöldum og vatnssalernum.“ Fjórum áratugum síðar var skáldið enn með pennann á lofti að gagnrýna þjóð sína. Í Innansveitarkroniku er að finna eftirfarandi klausu:

Því hefur verið haldið fram að íslendíngar beygi sig lítt fyrir skynsamlegum rökum, fjármunarökum varla heldur, og þó enn síður fyrir rökum trúarinnar, en leysi vandræði sín með því að stunda orðheingilshátt og deila um titlíngaskít sem ekki kemur málinu við; en verði skelfíngu lostnir og setji hljóða hvenær sem komið er að kjarna máls. Afturámóti klífa þeir þrítugan hamarinn til að verða við bænarstað vina og frænda, enda mundi landsbygð á Íslandi hafa lagst niður fyrir mörgum öldum ef eigi væri svo. Þó er enn ein röksemd sem íslendíngar eru fúsir að hlíta þegar alt um þrýtur, en það er fyndni; má vera aulafyndni. Við hlægilega lygisögu mýkist þjóðfélagið og fer að ljóma upp; jarðvegur sálarinnar verður jákvæður.

Skáldin ræflar og aumingjar

Skáld og skáldskap ber, sem von er, oft á góma í verkum Halldórs Laxness. Þar, eins og í öðru, koma fram andstæð sjónarmið. Í Heimsljósi, þar sem aðalpersónan er skáldið Ólafur Kárason Ljósvíkingur, eru settar fram ýmsar skoðanir á þessari stétt manna. Ljósvíkingurinn segir á einum stað: „það er ekkert einstakt happ, hvorki hækkað kaup né betri veiði, sem getur læknað skáldið af sársaukanum, ekkert nema betri heimur. Þann dag sem heimurinn er orðinn góður hættir skáldið að finna til, en fyr ekki. En um leið hættir hann líka að vera skáld.“ Á öðrum stað segir: „sat hann uppi, stundum alla nóttina, og skrifaði alt hvað af tók, einsog heimsendir gæti dunið yfir þegar minst varði, og alt væri undir því komið að geta skrifað nógu marga bókstafi áðuren sólin, túnglið og stjörnurnar yrðu þurkaðar út.“ Hún er ekki eins glæsileg myndin sem Ólafur Kárason dregur upp af skáldinu annar staðar í verkinu: „ Og hér sitjum við á þröskuldi manna skjálfandi um nótt, þú hetja og ég skáld: tveir aumíngjar.“

Aðrar persónur verksins hafa vitaskuld skoðanir á því hvers kyns hópur skáld eru. Kamarilla á Fæti undir Fótarfæti segir til dæmis: „… öll skáld eru helvítis ræflar og óbótamenn, nema hann Hallgrímur heitinn Pétursson.“ Önnur kvenpersóna verksins, Jórunn, segir hins vegar um skáldin: „Og skáld hugsa hugsanir manns betur en maður sjálfur.“ Annað skáld, í öðru verki, Bjartur í Sumarhúsum í Sjálfstæðu fólki hafði hins vegar eftirfarandi afstöðu til skáldskapar: „ekki taldi hann fullkomnin skáldskap það sem ódýrara var kveðið en hrínghendar ferskeytlur.“ Hann sagði síðan á öðrum stað: „Sá sannleiki sem ekki getur rímað … það er einginn sannleiki. Rímið er sannleiki útaf fyrir sig ef það er rétt.“

Þrá er sauðkindin …

Í skáldverkum Halldórs Laxness koma fram fjölmargar skoðanir á konum og kannski ekki að undra. Líklega verða menn að leita allt aftur til Íslendingasagna til að finna kvenpersónur í bókmenntum sem jafnast á við þær Sölku Völku, Snæfríði Íslandssól í Íslandsklukkunni, Uglu í Atómstöðinni og Úu í Kristnihaldi undir Jökli. Í Íslandsklukkunni eru eftirfarandi orð Jóns Hreggviðssonar þar sem hann lýsir því þegar Snæfríður leysir hann úr haldi á Þingvöllum: „Einusinni var dauðadæmdur maður á Þíngvöllum við Öxará. Að morgni verðurðu höggvinn. Ég lýk upp augunum og hún stendur yfir mér hvít, í gulli, og ekki nema spönn yfrum lífið, með þessi bláu augu og ég svartur. Hún ríkir yfir nóttinni og leysir þig. Hún er og verður sú sanna drotníng alls Norðurheims og hið ljósa man með huldukroppinn eins þótt hún sé svikin; og ég svartur.“ Snæfríður sagði síðar við Jón Hreggviðsson: „Sá sem þú réttir beiníng er þinn óvin.“ Eydalín lögmaður, faðir Snæfríðar, dæsti hins vegar yfir dóttur sinni og sagði: „Til eru úngar stúlkur sem gera alt jafn ótrygt í kríngum sig, loft, jörð og vatn.“ Magnús í Bræðratungu, eiginmaður Snæfríðar lét á hinn bóginn þessi orð falla um hana: „Kona sem hrasar í barndómi þroskast ekki.“ Bjartur í Sumarhúsum í Sjálfstæðu fólki lét sér nægja að segja: „Þrá er sauðkindin en hvað er það á móts við kvenkindina.“

Tekið saman í tilefni af níræðisafmæli Halldórs Laxness, 23. apríl 1992