Úr „nótissubókum” Halldórs Laxness um Sjálfstætt fólk

Árið 1927 varð Halldór Laxness hríðtepptur í koti austur í Jökuldalsheiði sem liggur í um 500 metra hæð yfir sjávarmáli vestur af Jökuldal. Hann hafði lagt af stað úr byggðum árla morguns og ætlað alla leið í Möðrudal en ferðin sóttist seint þar eð birtu naut ekki af tungli að kvöldinu og skíðafæri í lakara lagi. Þessi næturstaður var langt frá mannabyggðum; að undanskildum nokkrum öðrum kotum, sem stóðu á víð og dreif um heiðina, var dagleið til byggða og þrjár dagleiðir í kaupstað, jafnvel að sumarlagi. Halldór lýsti þessari heimsókn síðar í grein er hlaut nafnið „Skammdegisnótt í Jökuldalsheiðinni“ þar sem segir:

Það var ekki sjónarmunur á kotinu og jöklinum; samferðamenn mínir hittu á það með því að að fylgja sérstökum miðum. Við geingum mörg þrep niðurí jökulinn til að komast inní bæardyrnar. Baðstofukytran var á loftinu, niðri var hey og fénaður. Hér bjó karl og kerlíng, sonur þeirra og móðir bónda, farlama gamalmenni. Bóndinn átti nokkrar kindur, en hafði slátrað einu kúnni til þess að hafa nóg handa kindunum. Hann sagði að það gerði minna til þótt fólkið væri mjólkurlaust og matarlítið, aðalatriðið væri að hafa nóg handa kindunum.

Fólkið í heiðinni dró fram allt það besta handa ferðalöngunum: þeir fengu soðið beljukjöt um kvöldið og soðið beljukjöt morguninn eftir, kaffi og grjótharðar kleinur.

„Slá í gegn“ á dönskunni“

Þessi skammdegisnótt í Jökuldalsheiðinni átti eftir að bergmála í einu þekktasta verki Halldórs Laxness, Sjálfstæðu fólki (1934-35); sögunni um Bjart í Sumarhúsum sem býr í heiðinni með fjölskyldu sinni en þó öðru fremur með sauðfé og hundtík. Heimsóknin í kotið árið 1927 var þó ekki kveikja sögunnar. Hún hafði brotist lengur um í huga skáldsins. Fyrsta tilraun Halldórs til að gera hinum íslenska kotbónda skil, smásagan „Thordur i Kalfakot“, birtist á síðum danska blaðsins Berlingske Tidende árið 1920 og var sagan skrifuð á dönsku. Halldór dvaldi um það leyti í borginni við Sundin, hafði sent frá sér sína fyrstu skáldsögu, Barn náttúrunnar (1919) og hugðist nú hasla sér völl sem rithöfundur á danska tungu. Í jólabréfi til móður sinnar frá árinu 1919 sagði hann meðal annars: „ég hef heitið því, að koma ekki heim fyr, en ég sé búinn að „slá í gegn“ á dönskunni“. Sagan kom síðar út á íslensku undir heitinu „Kálfkotúngaþáttur”. Þessi tvö verk, Sjálfstætt fólk og smásagan, eru mjög ólík en greina þó bæði frá lífi í örreytiskoti þar sem fátækt og bjargarleysi ríkja og í báðum sögunum er komið að lifandi afkvæmi hjá látnu foreldri.

Salt jarðar

Verkið sótti áfram á Halldór Laxness og hann glímdi stundum „frammá nætur við þennan bóndadjöful sem ég hafði sært uppúr jörðinni í Danmörku“, eins og segir í minningasögunni Grikklandsárinu (1980) en náði ekki utan um efnið. Átti verkið að heita Salt jarðar. Drögin urðu öll eftir hjá móður hans þegar skáldið hélt til meginlands Evrópu síðsumars 1921. Átta árum síðar, í kæfandi sumarhita í Kaliforníu, skaut „bóndadjöfullinn“ upp kollinum á ný og Halldór fór enn að glíma við hann. Nú hét sagan Heiðin. Enn eina atrennu gerði hann að efninu í Berlín 1932, eftir að hafa sent Sölku Völku frá sér (1931-1932), og er Halldór kom frá Rússlandi sama ár small sagan saman og hann skrifaði hana á tveimur árum. Bókin kom síðan út í tveimur hlutum 1934-1935 undir heitinu Sjálfstætt fólk.

Konúngleg reisn

Halldór Laxness var ævinlega með minniskompur á sér og hripaði niður í þær athugasemdir, hugdettur og annað sem skipti máli fyrir þau verk sem hann vann að hverju sinni eða gátu nýst honum síðar. Í „nótissubókunum“ frá því að hann glímdi við kotbóndann má sjá margt forvitnilegt. Hann vísar í uppkastið frá Berlín hér og hvar en einnig lítillega í drögin frá Los Angeles. Í kompunum segir t.d.: „Í þessu mjög svo samþjappaða verki á að túlkast saga íslensku þjóðarinnar in nuce [í hnotskurn]“. Á einum stað hripar skáldið hjá sér eins og til áminningar: „Hið óheyrilega child labor [barnaþrælkun] á íslenskum kotbæum“. Við sjáum í minnisbókunum að nafnið á aðalsöguhetjunni, Bjarti, kom ekki strax. Um tíma er talað um Páljón Sigursteinsson og „veraldarstríð“ hans, á öðrum stað heitir hann Þorleifur Jónatansson og í lokin kemur Guðbjartur Jónsson – Bjartur í Sumarhúsum. Í kompunum eru drög að köflum en einnig áminning til höfundarins á borð við: „Þarf að ljá öllu fólkinu persónulegar (sympatískar) línur, einkanl. konunum og dótturinni.“ Og á öðrum stað: „Laga samtölin à la Hemingway“. Einnig: „Gleyma aldrei eitt augnablik tilfinníngum samlíðunarinnar – með öllu sem er.“ Meðan Bjartur heitir ennþá Þorleifur segir á einum stað: „Gæta þess ennfr. að láta Leifa aldrei tapa sinni konúnglegu reisn alt í gegn um söguna, – þann eiginleik að vera hafinn yfir umhverfið.“ Þá skrifar hann hjá sér: „Segja söguna í dillettantískum epísódum, eins og höfundurinn ráði ekki við frásögnina – en teingja allar epísódurnar undir niðri, svo þær gefi fullkomna listræna heild.“ Litlu síðar stendur: „Sleppa öllu því hreinelegiska í stílnum, en gera alt að frásögn með elegiskum lit hér og hvar. Boðorð: þáttur, saga, ekki róman eða kúnstform.“

Soðning og bræðingur

Framarlega í minniskompunum víkur Halldór að stríðinu um kúna í Sumarhúsum: „Karlinn í heiðinni berst snemma móti því að hafa kú, en er þraungvað til þess af bygðafólkinu. Konan hættir fljótt að mjólka börnum, en karlinn vill gefa þeim saltað tros í dúsuna sína. Konan elskar kúna mest af öllu.“ Í hinni endanlegu gerð sögunnar segir Bjartur síðan: „Ég fékk soðníngu og bræðíng í dúsuna mína á fyrsta ári og þroskaðist vel.“ Í þessari baráttu stóðu allir með þessari skepnu sem færði heimilisfólkinu mjólk – nema húsbóndinn á heimilinu og auðvitað tíkin sem ævinlega fylgdi honum að málum. Á meðan Bjartur heitir ennþá Þorleifur segir í þessu samhengi í minniskompunum: „Þegar allir aðrir sneru baki við Leifa í Heiðinni, þá tignaði tíkin hans hann. Koma þessum andstæðum að.“

Halldór veltir líka ýmsu fyrir sér í nótissubókunum varðandi sögusviðið. Á einum stað skrifar hann: „Próblem: á bærinn að standa uppi á heiðinni, eða í krika inn með fjallinu? Ef bærinn stendur í krikanum liggur þar fram hjá honum vegur upp á heiðina, varðaður hestvegur í fyrstu, síðar bílvegur.“

Illt innræti forsjónarinnar

Þannig leggur skáldið niður fyrir sér í minniskompunum, hvaða dráttum eigi að mála persónurnar og hvernig stíllinn skuli vera, auk þess að punkta hjá sér álitamál.

Þarna er einnig að finna ýmislegt sem ekki rataði inn í hina endanlegu gerð, að minnsta kosti ekki í sama formi. Á einum stað nóterar skáldið hjá sér: „Þorleifur Jónatansson drap sín börn á heiðarlegan hátt,“ sem ekki er að finna í sögunni og á öðrum stendur: „Bjartur við Ástu Sóllilju: Hjá mér hefur altaf verið til nóg að bíta og brenna. Og ég hef altaf staðið í skilum, bæði við guð og menn. En ég hef orðið fyrir því óláni að eiga hjartveikar konur; sem er einsog hver annar guðs vilji.“ Síðari klausan er í sögunni en í öðru samhengi, lítillega breytt og í tvennu lagi. Fyrri hluti málsgreinarinnar kemur inn í samtal Bjarts við oddvitann sem ýjar að því að það sé laus vinnumannsstaða hjá sér til að losa kotunginn undan jarðakaupunum en þá segir Bjartur stoltur og sjálfstæður að hann hafi staðið „í skilum við guð og menn“. Síðari hlutann er að finna í samtali Bjarts við hreppstjórann á Útirauðsmýri þegar sá síðarnefndi reynir að koma kú inn á fólkið í Sumarhúsum en af því tilefni segir bóndi: „ég hef orðið fyrir því óláni að eiga hjartveikar konur, sem er einsog hver annar guðs vilji og ílt innræti forsjónarinnar.“

Að sá í akur óvinar síns allt sitt líf

Sjálfstætt fólk gerist í upphafi 20. aldar og segir frá Guðbjarti Jónssyni sem lætur gamlan draum rætast með því að kaupa lítið kot sem hann nefnir Sumarhús. Bjartur er loksins orðinn sjálfstæður maður eftir áralanga vinnumennsku, sjálfs sín herra sem þarf ekki að sækja neitt til ókunnugra. Hann berst við að halda svokölluðu sjálfstæði sínu allt til enda – ekki síst gagnvart fyrrverandi yfirboðurum sínum á Útirauðsmýri og færir fyrir það óbætanlegar fórnir. Öllum hlutum sögunnar lýkur t.d. með því að Bjartur missir eitthvað og má segja að „veraldarstríð“ hans kristallist í eftirfarandi tilvitnun: „Það er til í útlendum bókum ein heilög saga af manni sem varð fullkominn af því að sá í akur óvinar síns eina nótt. Sagan af Bjarti í Sumarhúsum er saga mannsins, sem sáði í akur óvinar síns alt sitt líf, dag og nótt. Slík er saga sjálfstæðasta mannsins í landinu.“

Í minniskompunum hnykkir Halldór á þessu með eftirfarandi orðum: „Framtak einstaklíngsins í þúsund tilfellum á Íslandi: Bjartur í Sumarhúsum. Hreppstjórinn á Útirauðsmýri táknar framtak einstaklíngsins í einu tilfelli af þúsund.“ Þannig gerir Halldór Bjart að eins konar táknmynd baráttu íslenskrar alþýðu fyrir því að fá að ráða sér sjálf – baráttu sem er dæmd til að mistakast. Eða eins og segir í minniskompu skáldsins: „Guðbjartur Jónsson í Sumarhúsum, sjálfstæðismaður og frelsishetja, fulltrúi íslensks þjóðernis.“

Að sigra sjálfan sig
Þó að Bjartur í Sumarhúsum sé Íslendingur í húð og hár er sagan þó sammannleg eins og útbreiðsla hennar um heiminn sýnir. Þannig er Sjálfstætt fólk í senn eins íslensk saga og hugsast getur en um leið alþjóðleg. Með henni tókst Halldóri Laxness að reisa hinum íslenska kotbónda óbrotgjarnan minnisvarða – hinum sjálfstæða manni sem í miðjum ósigri sínum stendur uppi sem sigurvegari; honum tókst að lokum að sigra sjálfan sig.

Grein í Lesbók Morgunblaðsins, 6. mars 1999, í tilefni af frumsýningu Þjóðleikhússins á leikgerð byggða á Sjálfstæðu fólki síðar í sama mánuði